از ديدگاه قرآن کريم و روايات اهل‌بيت( هر عملي که انسان انجام مي‌دهد، سه گونه «تجسّم عمل» را براي وي در بر دارد. يک «تجسّم عمل» در دنيا و يک «تجسّم عمل» در آخرت و نوع سوّم آن، هم در دنيا و هم در آخرت وجود خواهد داشت.

نوع اوّل از تجسّم عمّل كه مربوط به اين دنياست، آن است كه تمام اعمال آدمي -خوب يا بد- در زندگي دنيايي او تأثير دارد. کارهاي نيک او موجب پيدايش حيات طيّبه يعني زندگي سالم و با ارزش مي‌شود و کارهاي بد و ناشايست هر شخصي، حيات همراه با خباثت، يعني زندگي ناسالم و بي‌ارزش برايش خواهد ساخت:

>مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثي‏ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً وَ لَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما كانُوا يَعْمَلُون<^[1]

هر كس از مرد يا زن، عمل نيك انجام دهد در حالى كه ايمان داشته باشد، پس او را بى‏ترديد (در دنيا) به زندگى پاكيزه‏اى زنده خواهيم داشت و (در آخرت) پاداششان را در برابر عمل‏هاى بسيار خوبشان خواهيم داد.

در حقيقت، زندگي سالم يا ناسالمي که آدمي در قيامت با آن مواجه است، بروز و ظهور اعمال او و به بيان دقيق‌تر «تجسّم عمل» او در اين دنياست؛ چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید:

>وَ لَو أَنَّ اَهْلَ الْقُري امَنُوا وَ اتَّقَوا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْاَرْضِ وَ لكِنْ كَذَّبُوا فَاَخَذْناهُمْ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ[2]<

«اگر اهل شهرها ايمان مى‏آوردند و تقوا پيشه مى‏كردند بركات آسمان و زمين را بر آنها مى‏گشوديم ولى (آنها حقّ را) تكذيب كردند، ما هم آنان را به كيفر اعمالشان مجازات كرديم»

نظير اين آية شريفه و آیه‌ای که در پي می‌آید، در قرآن کریم بسيار است. در این‌گونه آیات، بركات و بلايا همان اعمال انسان معرّفى مى‏شود:

>وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً قَرْيَةً كانَتْ امِنَةً مُطْمَئِنَّةً يَأْتيها رِزْقُها رَغَداً مِنْ كُلِّ مَكانٍ فَكَفَرَتْ بِاَنْعُمِ اللَّهِ فَاذاقَهَا اللَّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوفِ بِما كانُوا يَصْنَعُونَ[3]<

خداوند منطقه‏اى را مثل زده است كه امن و امان بود و روزى (اهل) آن منطقه از هر سو مى‏رسيد امّا نعمتهاى خدا را ناسپاسى كردند و خداوند به خاطر اعمالى كه انجام مى‏دادند لباس گرسنگى و ترس را بر اندامشان پوشانيد.

از مکافات عمل غافل مشو                       گندم از گندم برويد جو زجو

شکل دوّم «تجسّم عمل» مربوط به آخرت است؛ به اين معني که اعمال هر انساني، داراي یک صورت ملکوتي است و همه‌جا او را همراهي مي‌کند. اعمال خوب به صورت مونس خوب و اعمال بد به شکل همراه بد، ظاهر و مجسّم خواهد شد؛ مونس و همراهي که داراي حيات و شعور است:

>يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَها وَ بَيْنَهُ أَمَداً بَعيدا<^[4]

روزى كه هر كسى هر كار نيكى كه كرده و هر كار بدى كه كرده حاضر بيابد و دوست دارد كه كاش ميان او و كارهاى بدش جدايى دورى مى‏بود. خدا شما را از [نافرمانى‏] خويش بيم مى‏دهد، و خدا به بندگان مهربان است.

همچنین از چندین آیه[5] از آیات بیّنات قرآن شريف استفاده مى‏شود كه نعمت‌هاى بهشت و نقمت‌هاى جهنّم نيز، اعمال خود انسان است:

>كُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنيئاً بِما أَسْلَفْتُمْ فِي الْأَيَّامِ الْخالِيَة[6]<

>ذلِكَ بِما قَدَّمَتْ أَيْديكُمْ[7]<

آنچه مي‌کـاري همه روزه بنـوش                      آنچـه مي‌بـافي همـه روزه بپـوش

اين سخن‌هاى چـو مار و كـژدُمت                    مار و كژدُم مي‌شود ‏گيــرد دمــت

«تجسّم عمل» شکل سوّمي نيز دارد که مربوط به هويّت انسان مي‌شود. به گونه‌اي که اعمال نيک و بد هر انساني، هويّت او را مي‌سازد و بنابر آيات قرآن کريم، هم در اين دنيا و هم در آخرت، يک شخصيّت نيکو و شايسته و يا يک شخصيّت حيواني و پست، براي او پدید می‌آورد:

>وَ كُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ في‏ عُنُقِهِ وَ نُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ كِتاباً يَلْقاهُ مَنْشُوراً، اقْرَأْ كِتابَكَ كَفى‏ بِنَفْسِكَ الْيَوْمَ عَلَيْكَ حَسيباً[8]<

>قالَ اخْسَؤُا فيها وَ لا تُكَلِّمُونِ[9]<

>لَهُمْ فيها زَفيرٌ وَ شَهيق‏[10]<

خوش کن صفتت چرا که در عالم حشر حشر تو به صورت صفت خواهد بود

امام صادق% نيز با مشاهدۀ کثرت حجّاج در بيت‌الله الحرام فرمودند:

«مَا أَكْثَرَ الضَّجِيجَ وَ أَقَلَّ الْحَجِيجَ»[11]

چه بسيارند ناله‌ کنندگان و چقدر‌ کم هستند حاجيان!

«تجسّم عمل»، به هر سه معني، از نظر قرآن کريم و روايات اهل‌بيت( و از نظر عرفان و فلسفه، بحث مفصّلي دارد که ذکر جزئيّات آن، خارج از موضوع اين کتاب است؛ ولي آن‌چه قابل توجّه است، اين‌که، توبه، تجسّم اعمال بد و ناشايست انسان را در دنيا و آخرت، محو و نابود مي‌کند: >يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ[12]<.

در واقع با قاطعیّت می‌توان بیان کرد‌ که هر سه شکل‌ تجسّم عمل، بعد از توبه، محو و نابود می‌گردد. و این‌ لطف خداوند متعال، یکی از برکات و آثار ارزشمند توبه به شمار می‌رود.